Gia đình

Unas đã kế vị ngai vàng sau khi tiên vương Djedkare Isesi qua đời. Djedkare được cho là cha của Unas,[1]mặc dù hoàn toàn thiếu bằng chứng liên quan đến vấn đề này[34]. Quá trình nối ngôi của Unas dường như đã diễn ra êm thấm.[35]

Unas đã có ít nhất hai vị hoàng hậu, Nebet[36] và Khenut[37], họ đã được chôn cất trong một mastaba kép lớn nằm ngay cạnh kim tự tháp của Unas. Unas và Nebet có thể đã có một người con trai, "Người con trai của đức vua", "thủ quỹ hoàng gia", "tư tế của Maat" và "quan giám sát của Thượng Ai Cập" Unas-Ankh,[38] ông ta qua đời vào khoảng năm thứ 10 dưới triều đại của Unas[39]. Mối quan hệ về huyết thống của Unas-Ankh được gián tiếp gợi ý thông qua tên và tước hiệu của ông ta và còn vì ngôi mộ của ông ta nằm gần với lăng mộ của Nebet và Unas[40]nhưng điều này không được chấp nhận một cách rộng rãi[41][42][note 4]. Hai người con trai khác đã được đề xuất, Nebkauhor [44]và Shepsespuptah,[45] tuy nhiên mối quan hệ huyết thống của họ chỉ là phỏng đoán và gây tranh cãi.[46]Unas dường như đã qua đời mà không có một người con trai nào kế vị.[46]

Unas có ít nhất 5 người con gái tên là Hemetre Hemi,[47] Khentkaues,[48] Neferut,[49] Nefertkaues Iku,[50] Sesheshet Idut[51]. Thân phận của một người con gái khác, Iput, hiện vẫn chưa chắc chắn[52].

Niên đại

Phù điêu miêu tả Sahure mặc chiếc áo choàng của lễ hội Sed [53] tương tự phù điêu miêu tả lễ hội Sed của Unas đến từ phức hợp tang lễ của ông[54]

Độ dài triều đại Unas hiện vẫn chưa chắc chắn. Như đã nêu ở trên, các nguồn lịch sử cho rằng ông đã cai trị 30 và 33 năm, những con số này đã được nhiều nhà Ai Cập học chấp nhận, bao gồm cả Flinders Petrie,[55]William C. Hayes,[56] Darrell Baker,[15] Peter Munro,[57]và Jaromir Malek[5]. Bằng chứng ủng hộ cho một thời kỳ trị vì lâu dài như vậy là những cảnh [58] của một lễ hội Sed được tìm thấy trong ngôi đền tang lễ của Unas[59][1]. Lễ hội này thường chỉ được tổ chức sau 30 năm trị vì và mang ý nghĩa là nhằm làm trẻ lại sức khỏe và sức mạnh của vị pharaoh. Tuy nhiên, chỉ có miêu tả lễ hội không thì chưa hẳn đã mang ngụ ý về một triều đại lâu dài; ví dụ như một bức phù điêu miêu tả pharaon Sahure trong chiếc áo choàng của lễ hội Sed đã được tìm thấy trong ngôi đền tang lễ của ông ta[53][60]mặc dù cả hai nguồn lịch sử và bằng chứng khảo cổ đều thống nhất rằng ông ta đã cai trị Ai Cập không tới 14 năm.[61][9][10]

Các nhà Ai Cập học khác lại nghi ngờ rằng triều đại của Unas không thể kéo dài hơn 30 năm do sự khan hiếm của các đồ tạo tác có niên đại thuộc về triều đại của ông cũng như việc thiếu các tư liệu có niên đại vượt quá năm cai trị thứ tám của ông[62]. Do đó, Jürgen von Beckerath tin rằng Unas đã cai trị Ai Cập trong 20 năm [9] trong khi Rolf Krauss, David Warburton và Erik Hornung rút ngắn con số này xuống còn 15 năm trong nghiên cứu về bảng niên đại Ai Cập của họ vào năm 2012[10]. Hơn nữa, Krauss và Miroslav Verner còn đặt câu hỏi về sự tin cậy của cuộn giấy cói Turin liên quan đến vương triều thứ tư và thứ năm, vì thế con số 30 năm được cuộn giấy này ghi lại cho Unas có thể không đáng tin cậy.[63]

Các cuộc khai quật [64] ngôi mộ của Nikau-Isesi dưới sự chỉ đạo của Naguib Kanawati tại Saqqara đã đem đến bằng chứng ủng hộ về một triều đại cai trị ngắn hơn[65]. Nikau-Isesi là một vị quan đã bắt đầu sự nghiệp của mình dưới triều đại của Djedkare Isesi, ông ta sống qua suốt triều đại của Unas và qua đời khi đang là quan giám sát Thượng Ai Cập dưới triều đại của vị vua kế vị Unas là Teti.[23]Nikau-Isesi được biết là đã qua đời vào năm diễn ra lần kiểm kê gia súc thứ mười một dưới triều đại của Teti, một sự kiện bao gồm việc kiểm kê số lượng gia súc trong cả nước để ước lượng số tiền thuế phải thu. Thông thường người ta tin rằng những lần kiểm kê như vậy diễn ra hai năm một lần dưới thời Cổ Vương quốc và được tiến hành hàng năm vào thời kỳ Trung Vương quốc sau này (khoảng năm 2055 - 1650 TCN).[23]Do đó, Nikau-Isesi sẽ sống đến năm trị vì thứ 22 của Teti và cùng với 30 năm dưới triều đại của Unas, ông ta sẽ qua đời khi đã hơn 70 tuổi[23]. Tuy nhiên, thông qua việc nghiên cứu xác ướp của ông ta, chúng ta biết được rằng ông ta qua đời ở độ tuổi không quá 45 tuổi. Điều này cho thấy rằng việc kiểm kê gia súc đã diễn ra nhiều hơn một lần cứ mỗi hai năm dưới thời của Unas và Teti, có thể là không theo một cách quy tắc. Nếu như vậy, con số 30 năm của Unas trên cuộn giấy cói Turin, mà đã được hiểu là 15 lần kiểm kê gia súc, có thể coi thành là ít nhất 15 năm, cùng với chỉ 11 năm dưới triều đại của Teti sẽ giải thích cho thời điểm qua đời của Nikau-Isesi là vào khoảng 40 đến 45 tuổi[23].

Hoạt động

Thương mại và chiến tranh

Bức vẽ[55] bản khắc đá của Unas ở Elephantine[note 5]

Do sự khan hiếm các bằng chứng có niên đại thuộc về triều đại của Unas, chúng ta biết rất ít về các hoạt động của ông.[15]Các mối quan hệ thương mại sẵn có với các quốc gia và các thành phố ngoại quốc, đặc biệt là Byblos,[68]dường như vẫn còn tiếp tục trong thời kỳ trị vì của Unas. Các bức phù điêu đến từ con đường đắp thuộc khu phức hợp kim tự tháp của ông cho thấy hai chiếc tàu biển lớn đang trở về từ một cuộc thám hiểm tới bờ biển Cận Đông cùng với những người Syria-Canaan, họ có thể là thủy thủ đoàn hoặc là những người nô lệ.[69][70]Một bức phù điêu khác lại mô tả một chiến dịch quân sự,[71]người Ai Cập được trang bị cung tên và dao găm đang tấn công những người du mục Canaan được gọi là người Shasu[72]. Những bức phù điêu tương tự đã được tìm thấy trong các khu phức hợp kim tự tháp trước đó, ví dụ như của Sahure, và do đó chúng có thể là các đề tài tiêu chuẩn hơn là mô tả các sự kiện thực tế[71]. Những nguồn khác có khuynh hướng xác nhận tính chính xác của các miêu tả này ví dụ như tự thuật của Weni đã thuật lại nhiều cuộc tấn công trừng phạt đối với những người du mục Canaan vào giai đoạn đầu của vương triều thứ sáu[71][73].

Về phía Nam của Ai Cập, những dòng chữ khắc của Unas trên đảo Elephantine ghi lại một chuyến viếng thăm của nhà vua đến khu vực Hạ Nubia, có thể là để thu nhận cống nạp đến từ các tù trưởng bản địa [59]hoặc là do tình trạng bất ổn đang ngày càng tăng ở khu vực này.[74]Ngoài ra, một bức phù điêu từ con đường đắp của Unas dẫn đến kim tự tháp của ông cho thấy một con hươu cao cổ, điều này gợi ý về các mối quan hệ thương mại với Nubia.[75]

Đối nội

Phù điêu miêu tả những người du mục đói khát từ con đường đắp thuộc khu phức hợp kim tự tháp của Unas tại Saqqara

Triều đại của Unas là một thời kỳ suy thoái về kinh tế,[74] tuy vậy theo như nhà Ai Cập học người Pháp Nicolas Grimal thì nó "không có nghĩa là một thời kỳ suy đồi"[34]. Thật vậy, nhà nước Ai Cập vẫn có khả năng mở những cuộc thám hiểm quan trọng để cung cấp các loại đá xây dựng cho khu phức hợp kim tự tháp của nhà vua[1]. Những chuyến thám hiểm này được miêu tả thông qua các bức phù điêu độc đáo được tìm thấy trên con đường đắp của Unas [76][77][1]và cũng còn được đề cập đến trong tấm bia đá tự thuật của một viên quan quản lý [78][note 6]. Vị quan này thuật lại việc vận chuyển các cây cột trụ hình cây cọ[note 7] bằng đá granite đỏ với chiều cao 10.40- mét (34.1 foot) từ Elephantine đến Saqqara chỉ trong bốn ngày, một kỳ công mà nhờ đó ông ta đã được nhà vua khen ngợi.[78]Ngoài việc tiến hành xây dựng các công trình quan trọng ở Saqqara dành cho phức hợp kim tự tháp của ông, các hoạt động xây dựng khác cũng đã diễn ra ở Elephantine.[34]

Cho đến tận năm 1996, tình hình đất nước Ai Cập dưới thời trị vì của Unas vẫn được cho là trong tình trạng thảm khốc, dựa vào các bức phù điêu miêu tả những con người gầy mòn từ con đường đắp thuộc khu phức hợp kim tự tháp của ông và do đó gợi nhớ tới một thời kỳ diễn ra nạn đói[4][80]. Tuy nhiên, điều này đã thay đổi khi các nhà khảo cổ học phát hiện ra những bức phù điêu tương tự trong khu phức hợp tang lễ của Sahure thông qua các cuộc khai quật ở Abusir vào năm 1996, vị vua này đã có một triều đại thịnh vượng trong giai đoạn đầu vương triều thứ Năm.[81]Hơn nữa, các nghiên cứu khác cho thấy rằng những con người đói khát đó có thể là những cư dân sa mạc, những người du mục được nhận biết dựa theo kiểu tóc đặc trưng của họ chứ không phải là người Ai Cập.[82] Như vậy, những bức phù điêu này được hiểu là sự miêu tả mang tính tiêu chuẩn về sự rộng lượng của nhà vua đối với những người nghèo khổ và những khó khăn của cuộc sống ở các vùng sa mạc giáp với Ai Cập[83] thay vì đề cập đến các sự kiện thực tế[82].

Qua đời và kết thúc một triều đại

Trong tác phẩm lịch sử Ai Cập của mình, Manetho tuyên bố rằng cùng với cái chết của Unas, vương triều thứ Năm đã chấm dứt[34]. Điều này có thể là vì Unas đã qua đời mà không có một vị hoàng tử nào kế vị,[74] người con trai có thể của ông là Unas-Ankh đã qua đời trước ông. Điều này có thể gây ra một cuộc khủng hoảng kế vị [74], mà được ám chỉ bởi tên riêng do Teti lựa chọn khi ông ta lên ngôi: "Seheteptawy" có nghĩa là "Người hòa hợp/bình định hai vùng đất".[34][74]Quyền kế vị ngai vàng của Teti có thể là dựa vào cuộc hôn nhân của ông ta với Iput, bà có thể là con gái của Unas[84][85][86]. Điều này hiện gây ra rất nhiều tranh cãi, bởi vì việc giải thích các tước hiệu của Iput có thể chỉ ra rằng khả năng bà là con gái của một vị vua lại không chắc chắn.[note 8][52] Hơn nữa, ý tưởng về việc Teti có thể hợp thức hóa quyền kế vị của ông ta bằng cách kết hôn với gia đình hoàng tộc lại bị bác bỏ bởi nhiều nhà Ai Cập học, bao gồm Munro, Dobrev, Baud, Mertz, Pirenne, và Robin, họ không nghĩ rằng quyền thừa kế ngôi vị pharaon đã được truyền lại thông qua dòng nữ.[87]

Ngoài tuyên bố của Manetho, bản danh sách vua Turin đã biểu thị một điểm gián đoạn đặc biệt giữa Unas và vị vua kế vị ông là Teti. Mặc dù bản danh sách vua này đã không được sắp xếp thành các triều đại -vốn được Manetho sáng tạo ra sau này - nhà Ai Cập học Jaromir Malek giải thích rằng "tiêu chuẩn cho những phân chia một cách cố định như vậy trong cuộn giấy Turin đó là sự thay đổi vị trí của kinh đô và nơi cư ngụ của hoàng gia"[85]. Malek do đó nêu giả thuyết cho rằng kinh đô của Ai Cập, vào lúc ấy được gọi là Inbu-Hedj,[note 9] thực sự đã bị thay thế vào thời điểm đó bởi các khu định cư nằm về phía Nam, phía Đông của miền Nam Saqqara, tại đó có thể là nơi đặt cung điện của Unas. Vào thiên niên kỷ thứ hai trước Công nguyên, những thành phố này cuối cùng đã hợp nhất lại với nhau và tạo nên Memphis[89][note 10]

Bất kể cơ sở cho sự lựa chọn của Manetho để kết thúc vương triều thứ Năm với Unas là gì, những người Ai Cập sống vào thời điểm đó có lẽ đã không nhận thấy sự thay đổi đặc biệt nào từ vương triều này sang vương triều khác.[34]Chính quyền của vương quốc không cho thấy bất cứ dấu hiệu rối loạn nào, cùng với đó nhiều vị quan vẫn tiếp tục sự nghiệp của họ từ triều đại của Unas sang triều đại của Teti.[34] Họ bao gồm các tể tướng Mehu, Kagemni và Nikau-Isesi cùng quan giám sát của tỉnh Edfu là Isi.[90] Điều này chỉ ra rằng người Ai Cập dưới thời Cổ vương quốc có thể chưa có quan niệm về các vương triều,[91] sự phân biệt giữa vương triều thứ năm và thứ sáu có thể là hão huyền [34].